Đặc sắc kiến trúc truyền thống Nhà rường Huế
Kiến trúc nhà rường Huế là kiểu xây nhà từ thời phong kiến cổ xưa, được gìn giữ và duy trì đặc biệt nhiều hơn cả ở Huế - một thành phố của vua chúa. Đây là một kiểu kiến trúc với thiết kế đem đến không gian một cảm giác thư thái và yên bình, cảm xúc hoàn toàn trái ngược lại với nơi thành phố xô bồ. Nhà rường với vẻ đẹp đơn sơ mà vẫn đang dần chiếm được nhiều sự ưa thích của các gia đình là như thế nào? Hôm nay hãy cùng Nhà đẹp 9houz tìm hiểu nhé!
Kiến trúc nhà rường Huế
I. Nhà rường là gì?
1. Nhà rường Huế là gì
Được bắt nguồn từ thế kỷ VXII dưới triều đại phong kiến Việt, nhà rường được hình thành từ một hệ thống các cột kèo bằng gỗ, được liên kết hoàn toàn bằng gỗ để có thể tháo lắp dễ dàng. Loại kiến trúc cổ này có số gian được phân định bằng những cột gỗ và các gian cháo thì được phân cách nhờ những vách ngăn.
Đọc thêm:
2. Nhà rường Huế xuất hiện từ khi nào
Mặc dù chịu 1000 năm đô hộ bởi “người láng giềng” phương Bắc tuy nhiên kiến trúc nhà rường Huế vẫn giữ được nét riêng biệt. Ví dụ như sử dụng đòn bẩy để đỡ mái hiên, dốc mái thẳng cột nhà to phình ở dưới và được chạm trổ tinh xảo. Không như kiến trúc Trung Quốc, mái hiên đỡ bằng kệ con sơn, dốc mái võng xuống, cột tròn đầu, không trạm trổ mà được sơn màu lòe loẹt.
Nhà rường Huế vẫn luôn riêng biệt
Dưới thời Minh Mạng thứ 3 (1822), một đạo luật được ban hành rằng các ngôi nhà xây ngoài Đại Nội không được vượt quá con số 3 gian 2 mái, nên các ngôi nhà rường Huế cổ thường khá nhỏ. Song sau đó đạo luật này đã được bãi bỏ mà thay thế bằng việc không được xây nhà cao hơn chiều cao cung điện, từ đó đến tận bây giờ, những căn nhà rường Huế thường có độ dốc mái lớn và độ cao thấp.
II. Đặc điểm cơ bản của nhà rường Huế
1. Về kiến trúc
Lý do nhà rường có cái tên như vậy cũng là vì có nhiều rường cột, rường kèo, rường mè với kiểu kiến trúc theo chữ đinh, chữ khẩu. Các gian trong nhà thường được tính bằng các cột và chỉ có vách ngăn đối với hai chái ở hai đầu nhà.
Thông thường, một mẫu thiết kế nhà rường Huế với 3 gian 2 mái trung bình có 56 cột, những cột đều được kê trên đá để tránh việc ẩm mốc. Kèo, xà, đòn và tay cầm phải được chạm khắc rất nhiều. Ngoài ra hệ thống cửa gian lớn cũng được chạm khắc rất tỉ mỉ, thường là những câu đối hoặc những chữ ý nghĩa như tứ quý, bát bửu, ... cầu mong những điều may mắn sẽ đến với gia đình.
Mái nhà gồm hai lớp ngói dày chồng lên nhau, vì vậy mùa đông thì giữ nhiệt ấm áp, mùa hè nhà lại thông thoáng, mát mẻ.
Hệ thống cửa gian lớn được khắc chữ ý nghĩa
Với đặc điểm thời tiết ở Huế rất hay mưa nhiều, mưa âm ỉ, mà những ngôi nhà rường Huế này được xây với phần mái thấp và dốc. Căn nhà được chăm chút tỉ mỉ về những họa tiết ý nghĩa ở gian nhà chính, đây cũng là một cách để bù lại sự thiếu hụt về không gian cho thiết kế này.
Nói đến nhà rường Huế, không thể không nói đến hệ thống vườn xung quanh. Không được trồng các loại cây tùng, bách chỉ dành riêng cho vua chúa, thường sẽ trồng trước Cau sau Chuối, đông Đào tây Liễu, ...
2. Về kết cấu
Về kết cấu, quan trọng nhất của nhà rường Huế là bộ giàn trò, bộ khung gỗ, nơi chống đỡ và là sườn sống cho căn nhà. Một tổ hợp các cấu kiện cột - kèo - xuyên - trến - xà - đòn tay được liên kết với nhau cực kỳ vững chắc nhờ liên kết mộng, bộ khung căn nhà sẽ cực kỳ vững chắc và bền bỉ. Toàn bộ khung gỗ của căn nhà hầu như được nâng đỡ trên những tảng đá vuông vắn hoặc được đục khoét tạo hình để thể hiện sự sang trọng và phong cách của ngôi nhà.
Các cấu kiện liên kết với nhau bằng mộng
Đối với nền nhà, trên bề mặt chính là phần đất sạch trộn thêm vôi và tro chống mối mọt, tạo độ cứng và tính bền vững, không nứt nẻ cho sàn. Ngoài ra, đối với những nơi đất mềm còn được áp dụng kỹ thuật khoan nhồi cọc nhằm tạo nên độ cứng cho đất, khá nổi tiếng ở triều Nguyễn. Nền nhà thường có vỉa được làm bằng đá thanh, đá cẩm thạch đối với những ngôi nhà quyền quý, còn đối với người bình thường thì chỉ được dùng đá tổ ong hoặc đá núi.
3. Về công năng
Thông thường, nhà rường Huế có 3 gian chính và 2 gian phụ (được gọi là chái) với cột cái nằm ở chính giữa nhà, là cột trụ chính, cao và to lớn. Các cột cái có những tên gọi khác nhau, hai cột trong phía Đông “nhứt đông hậu”, hai cột trong phía Tây gọi là “nhứt tây hậu”, hai cột ngoài phía Đông gọi là “nhứt đông tiền”, hai cột ngoài phía Tây gọi là “nhứt tây tiền”. Các cột liên kết với nhau và liên kết với kèo đỡ khung mái, chống đỡ cả căn nhà.
Thông thường có một gian chính và hai gian phụ
Các cột cái và cột quân sẽ chia không gian nhà rường Huế thành 3 phần: phần chính giữa cũng chiếm phần diện tích nhà lớn nhất là nơi để tiếp khách, thờ cúng ông bà tổ tiên và cũng là nơi ngủ nghỉ của đàn ông. Hai chái đông phòng và tây phòng có diện tích nhỏ hơn ở hai bên, dành cho phụ nữ và trẻ con. Cách bài trí căn nhà thế này hoàn toàn phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh lịch sử lúc bấy giờ khi mà xã hội đề cao “trọng nam khinh nữ” và “người đàn ông làm chủ gia đình”. Tuy nhiên, hiện nay tư tưởng cổ hủ trên đã không còn và không còn sự phân biệt vai trò của nam và nữ trong một gia đình nữa.
III. Quy trình xây dựng nhà rường Huế
1. Xem phong thuỷ trước khi xây dựng
Trước khi xây dựng một công trình, điều đầu tiên và quan trọng nhất chính là xem phong thủy. Xem phong thủy tức là phải xem hướng nhà thế nào, “thế nhà” có tốt không, thuận lợi cho sinh hoạt của gia chủ hay không. Những ngôi nhà rường thường được chọn xây về hướng Nam, nơi có nắng xiên vách. Bếp được đặt ở vị trí vuông góc với nhà chính và nằm phía bên trái. Nói về nhà rường thì không thể không nói đến vườn cây bao phủ xung quanh căn nhà. Thêm vào đó, khu vườn này có điểm đặc biệt là những người khách sẽ đi vào theo đường rẽ hai bên chứ không đi thẳng trực tiếp vào cửa nhà.
Nguyên tắc “Thái cực - Lưỡng nghi”
Dựa trên các nguyên tắc và triết lý phương Đông truyền thống, nhà rường Huế có thiết kế mang đậm tính đặc sắc về bản sắc của các nước Đông Nam Á. Chính là lấy nguyên tắc về “Thái cực - Lưỡng nghi” và “Tứ tượng - Bát quái” để tạo ra một thế cân bằng, từ cái đơn giản nhất, tương tác với nhau, sinh khí tỏa ra tứ hướng tạo ra muôn loài. Vì vậy, muốn xây dựng nhà rường Huế, trước tiên người ta sẽ phải xác định điểm trung tâm (điểm tháp Chuông theo cách nói của người Huế). Đây là điểm giao giữa hai đường tim nhà theo hướng Bắc - Nam, Đông - Tây. Từ đó, lần lượt là các hướng Tiền (thường là hướng Nam), hướng Hậu (thường là hướng Bắc), hướng Tả (thường là phía Đông) và hướng Hữu (thường là hướng Tây). Các bộ phụ kiện như giàn trò, cột kèo,... cũng gióng theo nguyên tắc này mà xây dựng thành.
2. quy trình chuẩn bị
- Chuẩn bị vật tư là bước đầu tiên
Toàn bộ bộ rường gỗ của một ngôi nhà rường Huế cổ đều hầu như được làm từ gỗ lõi cây mít vườn với những đặc điểm nổi bật về cả thẩm mỹ và chất lượng như màu vàng, có vân đẹp, ít nứt nẻ, cong vênh và có tuổi thọ cao. Ngoài ra đây cũng là loại gỗ phổ biến ở xứ Thuận Hóa.
Lựa chọn chất liệu tốt nhất để làm đòn tay, đòn tay nóc và rường cột của ngôi nhà. Theo truyền thống xây dựng nhà rường của người Việt cổ, gỗ làm đòn tay nóc và cột nhà thường thuộc loại gỗ sanh mộc (loại gỗ của cây có đặc điểm dù có đốn hạ tận gốc thì vẫn có thể nảy mầm và tự phát triển thành một cây mới). Chính vì vậy, người ta thường chọn loại gỗ mít thăng già, lá xanh tốt, không mất ngọn, gia đình trồng cây gỗ này phải còn đầy đủ bố mẹ và con cái,...
Dùng gỗ mít thăng già
Những chi tiết khác cũng không kém phần quan trọng như kèo, xuyên, trếnh, khóa rương, đòn tay,... cần phải chuẩn bị một lượng lớn gỗ mít để hoàn thành. Gỗ xẻ bảng có đường kính lớn để làm rầm thượng, chéo, liên ba, thành vọng, cửa bảng khoa… Các loại gỗ cần đảm bảo độ khô, cứng tốt nhất, không nứt nẻ, cong vênh.
- Sau khi chuẩn bị vật liệu đầy đủ, người thợ sẽ bắt tay vào làm
Tất cả các công đoạn và thao tác đều được làm thủ công với rìu, cưa, bào tay,... với phương châm “thước thầy, mực thợ”, điều này đòi hỏi phải tìm được người thợ lành nghề, tài giỏi để đảm bảo độ chính xác và hoàn mỹ cao nhất của công trình.
“Mực” của người thợ gỗ trong công tác xây dựng nhà rường gồm 1 khối gỗ lập phương có cạnh khoảng 8cm, được khoét một lỗ hình tròn và một lỗ hình vuông. Sau khi thực hiện các thao tác chuẩn bị với sợi dây thấm mực được đựng ở ngăn tròn thì dùng dây mực này vạch ra các đường thẳng trên cây gỗ, kể cả những cây gỗ gồ ghề cũng không thể làm khó được người thợ nhờ vật tiện lợi này.
- Quy trình tiến hành xây dựng nhà rường Huế không thể thiếu được sự phối hợp chặt chẽ giữa thợ mộc và thợ chạm khắc gỗ. Người thợ mộc sẽ tạo dáng gỗ căn bản trước, sau đó sẽ được chuyển đến cho thợ chạm. Người thợ chạm sẽ tốn rất nhiều thời gian với việc tạo hình tỉ mỉ chi tiết như: đầu kèo, xuyên, trến, liên ba,... Sau khi bào gọt xong, không thể bỏ qua bước làm bóng, bề mặt sẽ được làm mịn, đánh bóng bằng cách rất đặc biệt, dùng bó cỏ tranh khô để chà lên bề mặt, gột sạch những dằm và vụn còn sót lại.
Sự phối hợp của người thợ mộc và thợ chạm
- Đồng thời với việc chuẩn bị rường gỗ, gia chủ cũng phải chuẩn bị rường tre. Tre phải được đặt mua ở các vườn tre đẹp, thẳng, được trồng ở trên mảnh đất tốt, lá tre phải xanh tươi, mang vẻ tràn đầy sức sống. Tre được đốn vào tiết đầu xuân nhằm đảm bảo độ cứng, độ già, không bị mối mọt. Sau đó thợ chế tác tre phải đục thủng các đốt tre bằng khoan, tiếp theo tre được ngâm trong nước 100 ngày đêm, cuối cùng vớt lên và phơi khô. Các mắt tre phải được bào nhẵn bằng dụng cụ chuyên dụng bào tre. Sau khi phân loại kỹ càng, những cây tre đã qua xử lý được bảo quản kỹ, tránh mưa tránh nắng. Đối với các loại tre dùng để lát trần, làm cốt tường thì không cần phải qua các bước xử lý kỹ càng mà chỉ cần lựa chọn cây già tuổi, có thân thẳng, cứng chắc là được.
- Cuối cùng là bước lựa dây mây làm chẻ lạt buộc, cỏ tranh và rơm. Thông thường loại mây Song, mây Rã được xem là lựa chọn hàng đầu để làm nhà rường Huế. Để cỏ tranh lợp nhà tốt nhất thì phải chọn loại tốt, già và phơi dưới nắng kỹ đến khi xuất hiện màu trắng bạc. Loại rơm để lợp mái cũng cần phải được phơi kỹ và có bảo quản riêng.
3. Quy trình xây dựng mẫu thiết kế nhà rường như thế nào ?
- Thợ mộc sẽ tiếp nhận công việc tiếp của người thợ chạm. Người thợ mộc sẽ dùng những thanh gỗ đã qua các khâu xử lý lắp ráp với nhau thành khung nhà. Ở trên nền nhà đã chuẩn bị sẵn những tảng đá chân cột, sau đó toàn bộ 24 cột nhà sẽ được dựng trên đó. Được nối với nhau bằng mộng, khóa với nhau bằng nêm, chốt bằng gỗ hoặc tre, các thiết kế nhà rường Huế truyền thống không hề có sự can thiệp của chất liệu kim loại. Cách mặt nền khoảng 5cm là 14 cột hàng ba được liên kết với nhau bằng hệ thống đà gỗ. Ở mặt tiền của căn nhà, bộ cửa bảng khoa được chia ra với 5 lá ở gian chính, 2 lá ở mỗi bên chái. Các lá có thể tháo lắp dễ dàng nhờ chốt khóa bằng gỗ từ bên trong, tuy dễ sử dụng nhưng vẫn không mất đi sự chắc chắn.
- Người thợ làm tre sẽ phải bắt đầu bằng việc lợp mái thứ nhất. Đều phải được bảo quản đúng như kỹ thuật được truyền lại từ bao đời, các đòn tay và rui được buộc bằng dây mây, cố định bằng chốt đinh tre. Sau khi hoàn thành các bước xử lý đòn tay và rui, lồ ô được thợ làm tre dập cho thành mặt phẳng, sau đó lát lên rui dọc theo hướng các đòn tay với phần vỏ hướng xuống dưới, phần ruột hướng lên trên.
Phải được bảo quản theo cách được truyền lại từ bao đời
Đối với công tác lợp đất lên trần nhà, gia chủ cần tìm loại đất dẻo, đất thuần thịt, thường được lấy ở độ sâu hơn 1m để đảm bảo không lẫn những tạp chất khác như đá, sỏi hoặc rễ cây. Người thợ sẽ đắp hỗn hợp thuần dẻo từ rơm, trộn với đất, nước đã được nhào nặn kỹ càng, đắp dần từ thấp lên đến nóc từng lớp, từng lớp lần lượt, lèn chặt và vuốt kỹ. Ước chừng độ dày khoảng 8cm là được. Công việc này đòi hỏi người thợ phải có kỹ năng làm thật nhanh, không để đất bị mất kết dính và rạn nứt, kém bền vững.
Nếu phải xét theo đúng tiêu chuẩn thì bên trên phần trần được lấp đất khoảng 30cm là sẽ đến phần mái nhà được lợp ngói hoặc hoặc cỏ tranh 2 lớp. Phần mái cỏ tranh cũng có cách làm và cấu tạo giống như thông thường với đầy đủ cột chống, đòn tay, rui,...
- Vách tường được làm từ hỗn hợp các vật liệu tre, rơm và đất. Hệ thống dàn gỗ nối giữa các trục hàng ba sẽ là phần tre được liên kết cùng với chúng. Nan tre được chẻ với độ dày 2-3cm sẽ được buộc với nhau bằng lạt tạo thành những hình vuông với cạnh khoảng 10cm. Hỗn hợp gồm tre, rơm và đất sẽ được người thợ nhào nặn bằng chân cho đến khi thật là dẻo rồi sau đó được bôi lên phần khung này (hay người xưa còn gọi là rục rịch). Khi xây vách tường, cần sự phối hợp nhịp nhàng của hai người thợ, một trong một ngoài, phải nhanh tay để đắp tường vừa có sự liên kết tốt, lại có bề mặt tường mịn màng, thẩm mỹ cao. Bề mặt tường sau đó sẽ được lèn lại thật kỹ, cán láng, tiếp theo được bôi vữa vôi bên ngoài và cuối cùng là bước quét nước vôi pha màu cho mặt tường. Với độ tinh xảo, kỹ lưỡng và chất lượng tuyệt vời của ngôi nhà qua bàn tay của những người thợ tài hoa thì những bức tường sẽ trông giống như là được xây bằng gạch vậy.
Cuối cùng là nước vôi pha màu
IV. Nhà rường Huế với trần và vách đất kiểu kiến trúc nguyên thủy và độc đáo
Được thực hiện theo nguyên tắc xưa một cách sát sao mà nhà rường Huế có thể giữ được những nét nguyên thủy hết sức độc đáo như:
- Phần chân tường gá được cách ly với nền nhà khiến cho dòng khí lưu thông trong nhà tốt hơn, không gian thông thoáng, tràn đầy ánh sáng tự nhiên.
- Lớp trần nhà bằng đất được cách ly 10cm với mái lợp cũng tạo thành khoảng không giúp giữ nhiệt và lưu thông dòng khí tốt, giúp nhiệt độ trong nhà luôn ổn định. Hơn thế nữa, đặc điểm này cũng giúp căn nhà hạn chế được việc xảy ra hỏa hoạn.
Dòng khí luôn ổn định, tránh được hỏa hoạn
- Lớp trần và tường bằng đất tuy khó làm nhưng lại bền bỉ và có thể giữ nhiệt tốt nhờ liên kết bền vững.
- Nhờ lớp tường đất và trần đất có tác dụng hút ẩm mà ở một nơi có nhiều mưa như Huế cũng không thể làm ảnh hưởng quá nhiều đến vật dụng nội thất gỗ bên trong nhà.
- Tăng khả năng chống điều kiện thời tiết cực đoan như bão, vì dựa trên nguyên tắc đối lưu của không khí nhờ khoảng cách giữa mái nhà, trần nhà và nền đất.
Nguyên tắc đối lưu của không khí
Những đặc điểm trên đây về kiến trúc nhà rường Huế truyền thống quả thật rất thú vị mà bất cứ một người con Việt Nam nào cũng nên biết để hiểu hơn về lịch sử và đời sống văn hóa người Việt. Ngoài ra, với giới kiến trúc sư, đây cũng là kiểu kiến trúc thú vị sẽ thu hút nhiều sự chú ý trong tương lai.